Στις 5 Μαΐου, οι θαυμαστές του Καρλ Μαρξ γιόρτασαν τα 200ά γενέθλιά του.
Ο Μαρξ δεν κατάφερε μεν να ζήσει ως τα 200, αλλά οι ιδέες που κατάφερε να εντάξει στην παγκόσμια συζήτηση και οι ιδεολογίες που φέρουν το όνομά του ξεπέρασαν σε διάρκεια ζωής τον ίδιο τον Γερμανό οικονομολόγο και φιλόσοφο.
Καθώς οι σοσιαλιστικές ιδέες κερδίζουν σε δημοτικότητα στις ΗΠΑ και καθώς οι μνήμες του Ψυχρού Πολέμου ξεθωριάζουν, ο σεβασμός προς τον Μαρξ έχει ελαφρώς αναζωπυρωθεί.
Εν τω μεταξύ, γράφοντας στo Week, ο Ράιαν Κούπερ είπε ότι ήρθε η ώρα να “κανονικοποιήσει” τον άνθρωπο που πολλοί θεωρούν ως τον ιδρυτή του κομμουνισμού.
Αλλά κάτι προκαλεί αμηχανία σε σχέση με αυτή τη γιορτή για τον Μαρξ.
Για όσους έχουν διαβάσει ιστορία ή έζησαν κατά τον 20ό αιώνα, είναι δύσκολο να ξεχάσουν
- τους δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους που πέθαναν από την πείνα υπό την ηγεσία του Μάο Τσετούνγκ,
- τους δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους που εκδιώχτηκαν, λιμοκτόνησαν ή στάλθηκαν στα γκουλάγκ υπό τον Ιωσήφ Στάλιν
- ή τα εκατομμύρια που σφαγιάστηκαν στα πεδία θανάτου της Καμπότζης.
Ακόμη και αν ο ίδιος ο Μαρξ δεν υπήρξε ποτέ υπέρμαχος της γενοκτονίας, αυτές οι φρικαλεότητες και οι καταστροφικές οικονομικές αδικίες έγιναν στο όνομα του μαρξισμού.
Από τη Βόρειο Κορέα μέχρι το Βιετνάμ, ο κομμουνισμός του 20ου αιώνα φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα είτε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ή εξουθενωτική φτώχεια ή και τα δύο.
Εν τω μεταξύ, η Βενεζουέλα, το πιο δραματικό σοσιαλιστικό πείραμα του 21ου αιώνα σε ένα έθνος με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στον κόσμο, βρίσκεται σε πλήρη οικονομική κατάρρευση.
Αυτό το δραματικό ιστορικό αποτυχίας θα πρέπει να μας κάνει να αναρωτηθούμε αν πήγαινε κάτι πολύ στραβά με τις βασικές ιδέες του Γερμανού στοχαστή.
Οι υπερασπιστές του Μαρξ θα πουν ότι ο Στάλιν, ο Μάο και ο Πολ Ποτ αποτελούν πρότυπα μίας διαστρεβλωμένης καρικατούρας του μαρξισμού και ότι ο πραγματικός μαρξισμός δεν έχει δοκιμαστεί ακόμα.
Άλλοι θα αναφέρουν τις δυτικές παρεμβολές ή τις διακυμάνσεις των τιμών του πετρελαίου ως λόγους για τις αποτυχίες του σοσιαλισμού.
Κάποιοι μάλιστα θα αναφέρουν την πρόσφατη ανάπτυξη της Κίνας ως κομμουνιστικό success story, αγνοώντας βέβαια το γεγονός ότι η χώρα ανέκαμψε από την εποχή του Μάο μετά από σημαντικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις αλλά και μετά από μία τεράστια “έκρηξη” της ιδιωτικής δραστηριότητας.
Όλες αυτές οι δικαιολογίες ακούγονται ανούσιες. Θα πρέπει να υπάρχουν εγγενείς ατέλειες στις ιδέες που συνεχίζουν να οδηγούν χώρες όπως η Βενεζουέλα “στα βράχια”.
Ο καλύτερος τρόπος για να βρει κανείς αυτές τις ατέλειες είναι να ακολουθήσει τις συμβουλές του Κούπερ και να διαβάσει τον Μαρξ κρατώντας κάποιες αποστάσεις.
Το αγαπημένο μου παράδειγμα για κάτι αντίστοιχο, είναι όταν το 2013, ο οικονομικός ιστορικός του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας – Μπέρκλεϊ Μπραντ Ντε Λονγκ προσπάθησε να αποσυνθέσει τις μεγάλες ιδέες του Μαρξ στα βασικά τους στοιχεία και να αξιολογήσει το καθένα από αυτά.
Παρατηρώντας κάποιες δηκτικές και διορατικές παρατηρήσεις που έκανε ο Γερμανός στοχαστής σχετικά με τον καπιταλισμό του μέλλοντος, ο Ντε Λονγκ κατέγραψε τα λάθη του.
Ο Μαρξ, γράφει ο Ντε Λονγκ, δεν κατάφερε να εκτιμήσει τον βαθμό στον οποίο οι επενδύσεις κεφαλαίου αυξάνουν την παραγωγικότητα και το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων.
Δεν πρόβλεψε τη μετάβαση από τη βιομηχανία στις υπηρεσίες.
Και υποτίμησε τη δύναμη και τη χρησιμότητα των σημάτων και των κινήτρων που δημιουργούνται από το σύστημα τιμών σε μια καπιταλιστική οικονομία.
Αυτά τα λάθη από μόνα τους θα αρκούσαν για να αποτελέσουν πλήγμα για μια οικονομία και να στείλουν οποιαδήποτε οικονομική θεωρία στο καλάθι αχρήστων.
Η κολεκτιβοποίηση της γεωργίας φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα καταστροφική για τις αγροτικές κοινωνίες όπως η Κίνα και η Ρωσία του 20ού αιώνα.
Αλλά δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί ο κομμουνισμός συχνά συνοδευόταν από φρικαλεότητες ή γιατί ηγέτες όπως ο Μάο και ο Στάλιν επέμειναν σε αποτυχημένες πολιτικές πολύ καιρό μετά, από το διάστημα που θα άλλαζαν την πορεία τους οι πιο σοφοί καλοπροαίρετοι ηγέτες.
Η βιαιότητα και η παραφροσύνη των κομμουνιστών ηγετών μπορεί να ήταν μία ιστορική σύμπτωση, αλλά θα μπορούσε να οφείλεται σε ένα ακόμη λάθος του Μαρξ κατά τον Ντε Λονγκ – την προτίμηση στην επανάσταση παρά στην εξέλιξη.
Ο Ντε Λονγκ γράφει:
“Ο Μαρξ πίστευε ότι αν και η άρχουσα τάξη θα μπορούσε να κατευνάσει την εργατική τάξη χρησιμοποιώντας το κράτος για να αναδιανείμει και να μοιράσει τους καρπούς της οικονομικής ανάπτυξης, δεν θα το έκανε ποτέ αυτό… Ως εκ τούτου, η κοινωνική δημοκρατία θα κατέρρεε αναπόφευκτα… και το σύστημα θα κατέρρεε ή θα ανατρεπόταν”.
Αλλά η ανατροπή του συστήματος συνήθως είναι καταστροφική.
Οι επιτυχημένες επαναστάσεις τείνουν να είναι αυτές όπως η Αμερικανική Επανάσταση, η οποία ανέτρεψε την ξένη κυριαρχία, κρατώντας παράλληλα σε μεγάλο βαθμό τα τοπικά θεσμικά όργανα ανέπαφα.
Οι βίαιες κοινωνικές αναταραχές, όπως η Ρωσική Επανάσταση ή ο Κινέζικος Εμφύλιος Πόλεμος, συχνά οδήγησαν τόσο σε συνεχιζόμενες κοινωνικές διαμάχες και πικρία, όσο και στην άνοδο των οπορτουνιστών μεγαλομανών ηγετών όπως ο Στάλιν και ο Μάο.
Ακόμα και η Γαλλική Επανάσταση, αν και τελικά οδήγησε τη Γαλλία να γίνει μια σταθερή φιλελεύθερη δημοκρατία, το κατάφερε αυτό μόνο μετά από σχεδόν έναν αιώνα θηριωδιών, βραχύβιων δικτατοριών και εμφύλιων συγκρούσεων.
Εν τω μεταξύ, τα πιο επιτυχημένα παραδείγματα του σοσιαλισμού – οι μικτές οικονομίες των σκανδιναβικών χωρών, της Γαλλίας, της Γερμανίας και του Καναδά – δεν προήλθαν από τη βίαιη ανατροπή της παλαιάς τάξης, αλλά από τη σταδιακή αλλαγή εντός του δημοκρατικού, εν μέρει καπιταλιστικού, συστήματος.
Αυτές οι χώρες έχουν πολλές ιδιωτικές επιχειρήσεις, αλλά και αρκετά υψηλούς φόρους, καθολικό σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, ισχυρά δίκτυα κοινωνικής ασφάλισης και διάφορα άλλα κυβερνητικά εργαλεία που αποτρέπουν τον καπιταλισμό από το να οδηγήσει σε ανισότητες.
Ακόμη και στο υποτιθέμενο καπιταλιστικό προπύργιο των ΗΠΑ, το δίχτυ κοινωνικής ασφάλισης είναι πολύ ισχυρότερο από ό,τι πιστεύουν οι άνθρωποι – χάρη στα κυβερνητικά επιδόματα, το ποσοστό παιδικής φτώχειας της Αμερικής βρίσκεται σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα.
Εν τω μεταξύ, σχεδόν όλες οι πλούσιες χώρες έχουν τώρα προοδευτικούς φόρους εισοδήματος, καθολική δημόσια εκπαίδευση και νόμους κατά της παιδικής εργασίας – όλα όσα ζήτησε ο Μαρξ το 1848 στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο.
Με άλλα λόγια, η πραγματική σοσιαλιστική επιτυχία ήταν βαθμιαία, περισσότερο σύμφωνη με τα οράματα στοχαστών όπως ο Έντουαρντ Μπέρνσταϊν, παρά με τις δραματικές βίαιες προφητείες του Μαρξ.
Μέσω επαναλαμβανόμενων πειραματισμών, κοινωνίες όπως αυτές της Δανίας, της Γαλλίας και του Καναδά έχουν βρει τρόπους να χρησιμοποιούν την κυβέρνηση για να κάνουν την κοινωνία πιο ισότιμη χωρίς να σκοτώσουν τη “χρυσή χήνα” των ιδιωτικών επιχειρήσεων.
Έτσι, παρόλο που ο Μαρξ έβλεπε πολύ μπροστά και μπορούσε να ταυτοποιήσει ορισμένα από τα προβλήματα του καπιταλισμού, έκανε λάθος ως προς τις λύσεις. Το να το θυμόμαστε αυτό, είναι ο καλύτερος τρόπος για να τιμήσουμε τα γενέθλιά του.
Του Noah Smith
BloombergView
capital.gr